Payız gəlincə maraqlı bir hadisəyə şahid oluruq. Ağacların yaşıl yarpaqları bir neçə gün içində rənglərini dəyişdirir, qısa bir müddət sonra da bütün yarpaqlar tökülür və ağac budaqları çılpaq qalır. Yazda yenidən dirilənə qədər ağac artıq ölmüş sayılır. Çünki bütün həyati funksiyalarını minimuma endirmişdir. İnsana ölümü xatırladan və ayədə ifadə edildiyi kimi öldükdən sonra dirilişin bir dəlili olan yarpaq tökülməsi, bir çox möcüzəvi hadisənin reallaşdığı bir çevrilmədir. Allah Quranda bu vəziyyəti belə bildirir:O, ölüdən diri, diridən də ölü çıxardır; yeri ölümündən sonra dirildir. Siz də qəbirlərinizdən belə dirildilib çıxardılacaqsınız. (Rum surəsi, 19)
Yarpaq tamamilə ölüb ağacdan düşmədən əvvəl müxtəlif mərhələlərdən keçir. Çoxlu sayda kimyəvi mürəkkəb bir yerə gəlib fərqli sistemləri dövrəyə salaraq yarpağı gövdədən ayırır. Bunu edərkən də heç bir maddəni israf etmədən, tökülmə əməliyyatını həm bitki, həm də ətraf üçün çox faydalı bir müddət halına gətirər. Beləcə payız yarpaqları bizə ölümü və yenidən dirilişi xatırlatmaqla kifayətlənməz, Allahın sonsuz elm və qüdrətini bir daha nümayiş etdirər.
Yarpaqların Rənglənməsi
Yazda yarpaqların rənginə çox diqqət yetirmirik, amma payız gəlincə birdən rəng dəyişikliyinin fərqinə vararıq. Çünki yarpaqların rənglərinin dəyişməsi və tökülməsiylə qarşımıza rəngarəng mənzərələr çıxır. Yamyaşıl ağaclar bir neçə gündə sarı, qırmızı, qəhvəyi rənglərə çevrilir. Bəs yarpaqlar niyə rəngini dəyişir və niyə tökülürlər?
İstər sarı, qırmızı, istər bənövşəyi ya da yaşıl olsun bütün yarpaqlar ehtiva etdikləri müxtəlif piqmentler tərəfindən rənglənirlər. Bitki piqmentleri arasında ən çox tanınan heç şübhəsiz daha əvvəl də bəhs etdiyimiz kimi, yarpaqlara yaşıl rəngini verən və fotosintezdə əhəmiyyətli rol oynayan, xlorofildir. Mülayim iqlimlərdə payız gəldiyində yarpaqların rəngi dəyişməyə başlayar. Yarpaqlarda ortaya çıxan və yaşılın yerini alan sarı, narıncı, qırmızı və qəhvəyi rənglər, sarı və narıncı piqment olan “karoten” in əsəridir. Bununla yanaşı "antosiyanin" adlı piqment də bu işi yerinə yetirir. Bu üç piqment, bildiyimiz yaz çiçəkləri də daxil olmaqla yarpaqlara rənglərini qazandıran maddələrdir.
Yaşıl yarpaqlardakı xlorofilin yaşıllığı o qədər güclüdür ki, yarpaqlarda olan karotenlerin sarı və narıncı rənglərini tamamilə kölgədə qoyur. Payızda yarpaqları tökülən bitkilər yarpaqlarını tökmədən əvvəl yarpaqlarındakı faydalı vəsaitləri geri götürərlər. Bu geri götürmə əməliyyatının nəticələrindən biri olaraq xlorofil pozulmağa başlayır. Bu mərhələdə xlorofil üstün olduğu üçün rəngləri ortaya çıxmayan sarı və narıncı piqmentlərin təsiri ortaya çıxır.
Yarpaqların ömrü bitincə, antosiyan piqmenti çoxalmağa başlayır; normal yaşılı yüngülcə qırmızı-bənövşəyiyə doğru rəngləyir. Antosiyanin pigmentleri rəng olaraq qırmızıdan bənövşəyiyə doğru dəyişər, onlar qırmızı, mavi, bənövşəyi rəngli bitki hissələrindən tamamilə məsuldur. İstilik aşağı olduğunda bitki həddindən artıq parlaqlığa məruz qalınca bitkilərin böyük bir hissəsində antosiyanin səviyyəsi artmağa meyillidir. Payızda bəzi bitkilərdə qırmızının artmasının səbəbi budur. Bu piqmentlər, ümumiyyətlə, sarıdan narıncı və qırmızıya doğru rəng dəyişdirirlər. Payız hava şərtlərinə əlavə olaraq rəng inkişafı böyük ölçüdə bitkinin növünə bağlıdır. Məhz payız mənzərələri dediyimiz təəccüblü gözəllikdəki görünüşlər bu piqmentlərin əsəridir (64).
Yarpaqların Tökülməsi
Yarpaqların Tökülməsinin Bir Faydası Vardırmı?
Hər il milyonlarla yarpaq tökülür, yaz gəlincə yenidən cücərir. İlk baxışda milyonlarla yarpaq boşuna tökülürmüş kimi görünür. Ancaq bu səhv düşüncədir, çünki yarpaqların tökülməsi ekoloji sistemdə əhəmiyyətli yer tutur. Heç nə boş yerə yaradılmamışdır. Biz hansı sistemi və ya hansı canlını araşdırsaq onun yaradılışında bir məqsəd və bir hikmət olduğunu görərik. Düşən yarpaqlar da bu mükəmməl sistemin bir parçasıdır. Tökülən yarpaqların ən çoxu torpağı qida ilə doldurur. Həmçinin düşən yarpaqlar meşədə bir torf torpaq təbəqəsi meydana gətirərək yağışı tutmağa və udmağa köməkçi olurlar, bir çox canlı xarici faktorlardan xilas olmaq üçün yarpaqların altına gizlənirlər. Son olaraq, düşən yarpaqlar meşədəki bir çox orqanizm üçün qida qaynağı olur.Hər il yarpaq tökülməsi ilə yanaşı, Yer səthində 300 milyon ton xlorofil torpağa qarışır. Xlorofil daşıyan dəniz yosunlarının ömrünün qısa olduğu okeanlarda ildə 900 milyon ton xlorofil parçalanır. Hər il bu miqdarda xlorofil itkisi olmasaydı ortaya çox dəhşətli nəticələr çıxardı. Getdikcə artan xlorofil miqdarı canlı hüceyrələrin daha az, sərbəst xlorofillərin isə daha çox günəş işığı istifadə etməsinə gətirib çıxaracaqdı. Nəticədə qeyri-kafi miqdarda işıq alan canlı hüceyrələr daha az fotosintez edəcək, bu hadisənin nəticəsində də okeanda və buna bağlı olaraq bütün dünyada canlı orqanizm sona çatacaqdı.
Tökülən yarpaqlarda meydana gələn ən maraqlı hadisələrdən biri bu yarpaqlarda son dərəcə şüurlu bir ayırma əməliyyatının reallaşmasıdır. Yarpaq tökülmədən əvvəl zülal və karbonhidrat kimi istifadə edilən maddələr bitkinin gövdəsinə yığılır. Beləcə töküləcək yarpaq bu maddələri boş yerə sərf etməmiş və gələcəkdəki yarpaqlar üçün lazımlı vəsaitin əhəmiyyətli bir hissəsini təmin etmişdir. Bu nümunələrdən də aydın olduğu kimi xlorofilin lazım olduğu anda ləğv edilməsi və ya bitkinin ehtiyac duyduğu maddələri gövdəsində toplaması yer üzündə həyatın davamı üçün ekoloji bir zərurətdir. Yarpaqlardakı yaşlanmanın ilk işarələrindən biri, yarpağın parlaq hissəsindəki hüceyrələrdə olan qazın istehsalının başlamasıdır. Bir müddət sonra rəngsiz qazı yarpağın hər tərəfinə yayılır və yarpaq sapına gəldiyində burada olan kiçik hüceyrələr şişməyə başlayıb, gərginləşməyə səbəb olurlar. Yarpaq sapının gövdəyə bağlandığı hissədə olan hüceyrələrin miqdarı artır və xüsusi fermentlər çıxarmağa başlayırlar. İlk olaraq sellüloza fermentləri sellülozadan ibarət olan çubuqları parçalayar. Daha sonra pektinaz fermentləri hüceyrələri bir-birinə bağlayan pectin təbəqəsini parçalayar. Getdikcə artan bu gərginliyə yarpaq dözə bilmir və sapın çöl tərəfindən içəriyə doğru yarılmağa başlayır.
Yarpaq sapının gövdəyə bitiştiği yerdə, yəni yarpaq döşəməsində bir ayırma bölgəsi meydana gəlir. Bu təbəqə yarpaq düşmədən çox əvvəl meydana gəlir. Sonra bu təbəqədəki "pulunkıma" adı verilən və dəyişə bilən xüsusi hissə hüceyrələrinin çubuqları yumşalmağa başlayır və kimyəvi dəyişmə keçirərək gel kimi bir vəziyyət alır. Bu, hüceyrələrin bir-birindən ayrılmasına səbəb olur və yarpaq tək maye maddələrin keçidini təmin edən balona bənzər strukturlarla gövdəyə bağlı qalır. Genişlənməyə davam edən yarığın ətrafında çox sürətli dəyişiklər yaşanır və hüceyrələr dərhal göbələk özəyi çıxarmağa başlayarlar. Bu maddə sellüloza çubuğuna yavaş-yavaş yerləşərək onun güclənməsini təmin edir. Bütün bu hüceyrələr, arxalarında böyük bir boşluq qoyaraq ölürlər. Yüngül bir küləklə yarpaqlar qopur. Ancaq bu sırada göbələk hüceyrələrindən ibarət qoruyucu bir təbəqə inkişaf edərək açılan yaranı bağlayır. Bu fiziki və kimyəvi dəyişiklər yalnız bir yarpaqda deyil, tökülən bütün yarpaqlarda meydana gələn və çox incə planlanmış bir müddətdir. Bu sistem zamanı gəldiyində yarpağın qopmasını təmin etmək üçün yaradılmışdır.
Qaynaqlar:
64. "Leaves of green, yellow & red," http://botany.about.com/science/botany/library/weekly/aa120797.htm.